Ποιες είναι οι κοινές προκλήσεις για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής

Ενώ η Μεσόγειος σχετίζεται συχνά με ενα ονειρικό προορισμό, τα τελευταία χρόνια έχει γίνει ο ατυχής μάρτυρας των ραγδαίων επιπτώσεων της υπερθέρμανσης του πλανήτη.

Σε αυτό το άρθρο, η ομάδα του Καλημέρα Μασσαλία διερευνά τις κοινές λύσεις για την καταπολέμηση του φαινομένου και για τη διατήρηση του οικοτόπου μας.

Η Μεσόγειος, που κυριολεκτικά σημαίνει «στη μέση της γης», προμηνύει ήδη ότι είναι ένα σταυροδρόμι, ένας τόπος που ενώνει τρεις ηπείρους: την Αφρική, την Ευρώπη και την Ασία. Με έκταση 2,5 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα αλμυρού νερού, αποτελεί μια αξιοσημείωτη υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά που συνδυάζει προγονικά έθιμα, αρχιτεκτονική και μοναδικά πανοράματα.

Το κλίμα της χαρακτηρίζεται από ήπιους χειμώνες και ζεστά καλοκαίρια, άφθονη ηλιοφάνεια αλλά και αρκετά συχνούς, βίαιους ανέμους όπως ο Μιστράλ ή η Τραμουντάνα και μια ξηρασία που έχει γίνει πιο έντονη τα τελευταία χρόνια.

Αν και το άρθρο μας αφορά όλη τη Μεσόγειο, θα επικεντρωθούμε στη Μασσαλία, τον Πειραιά και τη Λεμεσό. Αυτές οι τρεις πόλεις-λιμάνια - μία γαλλική, μία ελληνική και η τελευταία κυπριακή - έχουν πολλά κοινά. Ας σημειώσουμε ότι η Μασσαλία είναι αδελφοποιημένη με τον Πειραιά από το 1984, ενώ η Λεμεσός έχει εμπορικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας με την Μασσαλία από το 2016.

Source : Google Earth

Ας κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη του μεσογειακού κλίματος. Από την αρχή της βιομηχανικής επανάστασης μέχρι σήμερα, η επιρροή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην υπερθέρμανση του πλανήτη είναι αναμφισβήτητη.

Παρατηρούμε μια ατμοσφαιρική, ωκεάνια και χερσαία υπερθέρμανση, η οποία επηρεάζει τη βιοποικιλότητα, τη βιόσφαιρα, τη συμπεριφορά των ζωικών και φυτικών ειδών, καθώς και την ποσότητα και τις διακυμάνσεις των βροχοπτώσεων.

Η Μεσόγειος βιώνει ταχύτερη υπερθέρμανση του πλανήτη από τον υπόλοιπο κόσμο. Εκτιμάται ότι θερμαίνεται κατά 20% ταχύτερα. Ποιες είναι όμως οι αιτίες;

Η Μεσόγειος είναι πρωτίστως μια ημίκλειστη θάλασσα, που οριοθετείται βορειοανατολικά από το Πορθμό των Δαρδανελίων που οδηγεί στη Θάλασσα του Μαρμαρά και νοτιοδυτικά από το Πορθμό του Γιβραλτάρ. Το τελευταίο αποτελεί το μοναδικό πραγματικό άνοιγμα (προς τον Ατλαντικό), αλλά το μήκος του είναι μικρότερο από 15 χλμ. Έτσι, η ανανέωση των υδάτων είναι πολύ αργή και το βάθος τους είναι σχετικά ρηχό. Η Μεσόγειος θάλασσα θερμαίνεται ταχύτερα από τις περισσότερες άλλες θάλασσες και η αλατότητά της αυξάνεται ραγδαία. Αυτή η θέρμανση του νερού προκαλεί επίσης αλλαγή στις καιρικές συνθήκες με ολοένα και πιο βίαιες και έντονες καταιγίδες.

Αυτοί οι παράγοντες συνδυάζονται με σημαντική μείωση των βροχοπτώσεων, η οποία οδηγεί σε ανησυχητική υπερθέρμανση του πλανήτη στην περιοχή.

Η αστικοποίηση των παράκτιων πόλεων και οι ανθρώπινες δραστηριότητες στη Μεσόγειο αυξάνουν συνεχώς τεχνητά τα επίπεδα CO2 στην ατμόσφαιρα. Τα μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα, η έντονη εμπορική και τουριστική δραστηριότητα και η υπερβολική σφράγιση του εδάφους χαρακτηρίζουν δυστυχώς τις μεσογειακές πόλεις. 

Μέχρι το 2100, οι θερμοκρασίες στη Μεσόγειο αναμένεται να αυξηθούν έως και 6°C.

Στη Μεσόγειο έχει σημειωθεί ανησυχητική άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Στη Μασσαλία, μεταξύ 1885 και 2020, η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε κατά 18 εκατοστά. Τα στοιχεία είναι κάτι παραπάνω από αποκαλυπτικά, καθώς έχει αυξηθεί μόνο κατά 10 εκατοστά σε 105 χρόνια και 8 εκατοστά τα τελευταία 30 χρόνια.

Source : picturing.climatecentral.org, https://www.climatecentral.org/what-we-do/legal

Αυτή η άνοδος της στάθμης της θάλασσας εξηγείται κυρίως και λογικά από την τήξη των παγετώνων, αλλά και από την κίνηση των τεκτονικών πλακών. Οι τελευταίες αποτελούν την αιτία της διάβρωσης του θαλάσσιου πυθμένα και των ακτών. Μέσα σε μόλις τριάντα χρόνια, αρκετές πόλεις θα μπορούσαν να βυθιστούν κάτω από το νερό.

Ο οργανισμός Climate Central ξεκίνησε μια εκστρατεία για να τονίσει τις ζημιές που προκαλεί η υπερθέρμανση του πλανήτη σε όλο τον κόσμο. Ανάμεσα στις εικόνες της ανόδου της στάθμης της θάλασσας είναι η εμβληματική εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Πειραιά κάτω από το νερό.

Σε πόλεις-λιμάνια όπως η Μασσαλία, η Λεμεσός και ο Πειραιάς, η θαλάσσια δραστηριότητα, ιδίως αυτή των κρουαζιερόπλοιων, δημιουργεί ατμοσφαιρική ρύπανση. Μόλις αγκυροβολήσουν, τα πλοία και τα φέρι-μποτ δεν σβήνουν τις μηχανές τους και εκπέμπουν σωματίδια που είναι εξαιρετικά επιβλαβή για την υγεία, όπως τα οξείδια του θείου και τα οξείδια του αζώτου.

Σε μια μέρα, σε μια πόλη-λιμάνι όπως είναι η Μασσαλία, ένα κρουαζιερόπλοιο ρυπαίνει 3 έως 4 φορές περισσότερο από όλα τα αυτοκίνητα. Στις τρεις πόλεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι κάτοικοι που ζουν στις γειτονιές γύρω από το λιμάνι εκτίθενται σε εκπομπές καπνού και σκόνης από τα πλοία.

Η Μασσαλία κερδίζει το χρυσό μετάλλιο για το πιο μολυσμένο λιμάνι στη Γαλλία, το λιμάνι του Πειραιά της Ελλάδος και το λιμάνι της Λεμεσού της Κύπρου. Εκτός από την ατμοσφαιρική ρύπανση, η Μεσόγειος είναι μια από τις πιο μολυσμένες θάλασσες στον κόσμο. Εκτός από το γεγονός ότι είναι, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μια ημίκλειστη θάλασσα, η συγκέντρωση μικροπλαστικών στα νερά της υπολογίζεται πως είναι 1,25 εκατομμύρια θραύσματα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο δηλαδή σχεδόν τέσσερις φορές υψηλότερη από αυτήν που καταγράφεται στο λεγόμενο «πλαστικό νησί», στον Βόρειο Ειρηνικό Ωκεανό.

Αυτή η συγκέντρωση εξηγείται από την υπερπαραγωγή πλαστικού, την κακή διαχείριση αυτών των αποβλήτων, αλλά κυρίως από τη μεταφορά αυτού του πλαστικού μέσω ποταμών όπως ο Ροδανός ή ο Νείλος, που εκβάλλουν στη Μεσόγειο θάλασσα. Αυτά τα πλαστικά, φορτωμένα με συχνά υποβαθμισμένα πλαστικά απόβλητα, μολύνουν τη θάλασσα, τρέφουν τα θαλάσσια είδη και δυστυχώς καταλήγουν στα πιάτα μας.

Στη Μεσόγειο, ο ρυθμός βροχόπτωσης ήταν πάντα χαμηλότερος από τον ρυθμό εξάτμισης του νερού, αυτό εξηγείται κυρίως από την μεγάλη ηλιοφάνεια. Το αποτέλεσμα : οι ανάγκες σε νερό των φυτών, των δέντρων και των θάμνων που βρίσκονται στη Λεκάνη της Μεσογείου δεν είναι σημαντικές, όπως το δεντρολίβανο, η δάφνη ή η ελιά. Ωστόσο, η υπερθέρμανση του πλανήτη επιδεινώνει σημαντικά αυτήν την προϋπάρχουσα ξηρασία. Παρατηρούμε ανησυχητικές επιπτώσεις στη χλωρίδα και την πανίδα. Υπάρχει επίσης μια ξήρανση των υπόγειων υδάτων, η οποία επηρεάζει άμεσα τις οικονομικές δραστηριότητες, ειδικά τον γεωργικό τομέα.

Τέλος, η ξηρασία σε συνδυασμό με την άνοδο της θερμοκρασίας αναπόφευκτα ευνοεί τις πυρκαγιες.

Μια πυρκαγιά στη Λεμεσό, μια άλλη στη Μασσαλία—αυτές είναι οι ειδήσεις που έχουν γίνει συνηθισμένες τα τελευταία χρόνια και διακόπτουν τα καλοκαίρια μας.

Το καλοκαίρι του 2025 ήταν ένα καταστροφικό καλοκαίρι από αυτή την άποψη. Η Μασσαλία τυλίχτηκε στις φλόγες αρκετές φορές, κυρίως στις 8 Ιουλίου. Οι περιοχές Les Pennes Mirabeau και l’Estaque επηρεάστηκαν ιδιαίτερα. Η μαζική κινητοποίηση των πυροσβεστών της Μασσαλίας δεν απέδωσε καρπούς. Ο άνεμος ώθησε τις φλόγες σε αποστάσεις έως και 300 μέτρα, 750 εκτάρια καταστράφηκαν από τις φλόγες. Σε αυτή την περίπτωση, η πυρκαγιά πιστεύεται ότι ξεκίνησε από ένα όχημα σταματημένο στην έξοδο του αυτοκινητόδρομου.

Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 23 και 24 Ιουλίου, στην Λεμεσό, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Κύπρου, ξέσπασε πυρκαγιά, με θερμοκρασίες που έφτασαν τους 44°C στο παραθαλάσσιο θέρετρο. Τα γύρω χωριά καταστράφηκαν από τις φλόγες, οι οποίες έφτασαν μέχρι την περιοχή του Ύψωνα, στα δυτικά της πόλης.

Ο τραγικός απολογισμός: δύο θύματα παγιδευμένα στις φλόγες, δεκάδες τραυματίες και 125 τετραγωνικά χιλιόμετρα καμένα. Εδώ, τα αίτια της πυρκαγιάς παραμένουν αβέβαια. Θα μπορούσε να είναι εμπρησμός, αλλά οι συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξή της είναι πάντα οι ίδιες: υψηλές θερμοκρασίες, ισχυροί άνεμοι και ξηρασία που μπορούν ανά πάσα στιγμή να μετατρέψουν μια συνηθισμένη καλοκαιρινή μέρα σε πυρκαγιά.

Όλο και περισσότεροι ερευνητές, αρχιτέκτονες και ειδικοί προσπαθούν να βρουν λύσεις για την αντιμετώπιση αυτής της κλιματικής κρίσης. Μεταξύ αυτών, μπορούμε να αναφέρουμε:

• UMAR (Ένωση Αρχιτεκτόνων Μεσογείου) η οποία δημιουργήθηκε το 1994. Συγκεντρώνει αρχιτέκτονες από χώρες της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, της Ελλάδας και της Κύπρου, και στοχεύει στην ανάλυση των συνεπειών της υπερθέρμανσης του πλανήτη και στην εξεύρεση κοινών λύσεων, μέσω της ανταλλαγής εμπειριών και της δημιουργίας μιας βάσης δεδομένων.

• Το Circe Med, το οποίο είναι ένα δίκτυο κυκλικής οικονομίας της Μεσογείου. Συγκεντρώνει και εξυπηρετεί μεσογειακούς οργανισμούς που συμμετέχουν στη μετάβαση σε οικολογικά ασφαλείς και κοινωνικά δίκαιες λειτουργίες.

• Oι ευρωπαϊκές προσπάθειες όπως η αποστολή «100 κλιματικά ουδέτερες και έξυπνες πόλεις έως το 2030». Η Λεμεσός, η Μασσαλία και η Αθήνα συμμετέχουν στην αποστολή και ήδη εργάζονται για μια καθαρότερη, πιο έξυπνη και κλιματικά ουδέτερη πόλη. Θα επικεντρωθούμε σε αυτές τις κοινές λύσεις στη Μεσόγειο.

Ο τρόπος ζωής μας απαιτεί σημαντική κατανάλωση ενέργειας. Το πρώτο βήμα προς μια επιτυχημένη ενεργειακή μετάβαση θα ήταν να μπορέσουμε να παράγουμε αυτήν την ενέργεια χρησιμοποιώντας

τους φυσικούς και ανανεώσιμους πόρους της Μεσογείου. Ο άνεμος, ο ήλιος και τα ωκεάνια ρεύματα αποτελούν ανεξάντλητες πηγές που μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες μας. Τα επίπεδα ηλιοφάνειας στη Μεσόγειο είναι σημαντικά. Σύμφωνα με τα Κλιματικά Δεδομένα για το 2019, η Λεμεσός ηγείται της κατάταξης με μέσο όρο 3.648,75 ώρες ηλιοφάνειας ετησίως, ακριβώς μπροστά από τη Μασσαλία, όπου καταγράφονται περίπου 3.526,16 ώρες ηλιοφάνειας. Ο Πειραιάς ακολουθεί με 3.368,26 ώρες ηλιοφάνειας την ίδια χρονιά.

Η συστηματική εγκατάσταση ηλιακών συλλεκτών και ανεμογεννητριών στη Μεσόγειο θα μπορούσε να αντικαταστήσει με βιώσιμο τρόπο τα ορυκτά και πυρηνικά καύσιμα. Το κύριο μειονέκτημα της χρήσης των σημερινών ανεμογεννητριών και ηλιακών συλλεκτών είναι ότι η κατασκευή και η συντήρησή τους παραμένουν εξαιρετικά ρυπογόνες. Ωστόσο, αυτό είναι ένα ουσιαστικό βήμα αν θέλουμε να επιβραδύνουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη.

Τα δέντρα είναι η μόνη πραγματική άμυνα ενάντια στην άνοδο της θερμοκρασίας. Η φύτευση δέντρων μπορεί να βοηθήσει στη ρύθμιση και τη μείωση της θερμοκρασίας κατά 1 έως 5°C. Τα δέντρα απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα, κατά μέσο όρο, ένα δέντρο θα απορροφήσει 30 κιλά CO2 το χρόνο και θα απελευθερώσει οξυγόνο με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης. 

Η Μασσαλία έχει ξεκινήσει ένα πρόγραμμα δεντροφύτευσης, ιδιαίτερα στα περίχωρα της πόλης, σε πάρκα και κήπους. Ωστόσο, τα κέντρα των πόλεων είναι αυτά που επηρεάζονται περισσότερο από τους καύσωνες και την έλλειψη βλάστησης. Πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε νησίδες δροσιάς σε ήδη ανεπτυγμένες πόλεις; Η παρουσία υπόγειων δικτύων (ηλεκτρικού κ.λπ.) και η υποβάθμιση των δρόμων που προκαλείται από την ανάπτυξη των ριζών αποτελούν συχνά εμπόδιο για τη φύτευση. Ένα παράδειγμα εναλλακτικής λύσης αποτελούν οι γλάστρες και ζαρντινιέρες φυτεμένες με τοπικές ποικιλίες. Αυτές οι γλάστρες είναι εξοπλισμένες με σύστημα αυτοποτισμού για να παρέχουν σκιά και δροσιά σε περιοχές που δεν μπορούν να φιλοξενήσουν δέντρα, για παράδειγμα, σε πλατείες με υπόγειους χώρους στάθμευσης. Με διάρκεια ζωής τουλάχιστον 20 χρόνια, αυτές οι γλάστρες παρέχουν μια εναλλακτική λύση στα τρέχοντα προβλήματα. 

Πέρα από τη δημιουργία νησίδων δροσιάς, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις κατασκευές και στα υλικά που χρησιμοποιούνται. Για τα νέα έργα, ο στόχος θα ήταν ο σχεδιασμός πιο φιλικών προς το περιβάλλον κτιρίων με μια ορισμένη ενεργειακή απόδοση. Για τα υπάρχοντα κτίρια, ο στόχος θα ήταν η πραγματοποίηση ενεργειακών ανακαινίσεων ενσωματώνοντας νέα συστήματα για τον περιορισμό του αντίκτυπού τους στο περιβάλλον.

Στις μεγάλες πόλεις, οι δημόσιες συγκοινωνίες είναι απαραίτητες για τον περιορισμό των μετακινήσεων με αυτοκίνητο.

Η Μασσαλία, ο Πειραιάς και πιο πρόσφατα η Λεμεσός έχουν αναλάβει μεγάλα έργα για τη διαφοροποίηση, τον εκσυγχρονισμό και, σε ορισμένες περιπτώσεις, τη δημιουργία νέων δικτύων. Η Μασσαλία έχει εκδώσει ένα σχέδιο ανάπτυξης του τραμ, με επέκταση της γραμμής προς της γειτονιές La Valentine, L'escale Borély και St. Jérôme. 

Source : Aix-Marseille-Provence Métropole

Ο δήμαρχος Λεμεσού, που είχαμε την ευκαιρία να συναντήσουμε τον περασμένο Οκτώβριο, εξέφρασε την επιθυμία να αναπτύξει μια γραμμή τραμ στην παραλιακή περιοχή. Εν τω μεταξύ, ο Πειραιάς έχει πολλαπλασιάσει τις διαδρομές με το κέντρο της Αθήνας, και έχει αυξήσει τη νυχτερινή κυκλοφορία λεωφορείων. Όσον αφορά τις διαδρομές με αυτοκίνητο, τα ηλεκτρικά και υβριδικά οχήματα αγωνίζονται να αντικαταστήσουν τα οχήματα που κινούνται από κινητήρες βενζίνης ή ντίζελ.

Στη Γαλλία, μπορούμε να σημειώσουμε την εισαγωγή του αυτοκόλλητου Crit'Air, το οποίο μας επιτρέπει να αξιολογούμε το επίπεδο ρύπανσης του οχήματός μας.

Αντιμέτωπα με σημαντικό πρόβλημα ρύπανσης, κυρίως λόγω των κρουαζιερόπλοιων, τα λιμάνια της Μασσαλίας και του Πειραιά έχουν ξεκινήσει εργασίες για να επιτρέψουν σε αυτούς τους γίγαντες της θάλασσας να συνδεθούν με το ηλεκτρικό σύστημα του λιμανιού όταν αγκυροβολούν. Η αρχή είναι απλή: χάρη σε αυτήν την παροχή ρεύματος από το λιμάνι, τα πλοία θα μπορούν να σβήνουν τις μηχανές τους μόλις αγκυροβολήσουν και δεν θα εκπέμπουν πλέον τις επιβλαβείς αναθυμιάσεις τους στις πόλεις. Η παροχή ρεύματος θα καλύπτει τις ηλεκτρικές ανάγκες των πλοίων.

Μέχρι το 2030, με το Ευρωπαϊκό έργο Magpie, τα λεγόμενα «πράσινα» λιμάνια θα πρέπει να εξοπλιστούν με αυτήν την τεχνολογία για να καλύψουν τις ανάγκες των πλοίων, τα οποία υπόσχονται να γίνουν ολοένα και πιο πολυάριθμα.

Ένα βήμα για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη αποτελεί ο περιορισμός της παραγωγής πλαστικού και η σωστή διαχείρισης των αποβλήτων. Αυτό προφανώς ξεκινά με την ανακύκλωση, αλλά και με αυστηρά μέτρα όπως η απαγόρευση των πλαστικών καλαμακιών για να αποτραπεί η κατάληξη αυτών των αποβλήτων στη θάλασσα. Ας σημειώσουμε ότι καθημερινά, 630 τόνοι πλαστικού καταλύγουν στη Μεσόγειο Θάλασσα.

Παρά τη συλλογική επίγνωση, οι δυσκολίες στην εφαρμογή κοινών λύσεων για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη εξακολουθούν να υφίστανται. Αυτές οι δυσκολίες πηγάζουν από οικονομικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, ακόμη και πολιτιστικούς παράγοντες.

Δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε τις ανισότητες απέναντι στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Πράγματι, υπάρχει μια γεωοικονομική συγκέντρωση πληθυσμών που επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή και τη ρύπανση.

Αυτοί οι παραγοντες θα πρέπει να εφαρμοστούν για να διαφυλάξουμε το μέλλον μιας από τις ομορφότερες περιοχές του κόσμου: της Μεσογείου.