Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα

Ως σημαντικοί χώροι πολιτισμού και μετάδοσης, τα μουσεία είναι οι φύλακες της Ιστορίας. Πρέπει όμως να αντικατοπτρίζουν μόνο την κληρονομιά της χώρας στην οποία βρίσκονται;

Η ομάδα του Καλημέρα Μασσαλίας εξετάζει μια από τις πιο εμβληματικές διαμάχες του είδους της: τα Μάρμαρα του Παρθενώνα.

Ο μύθος λέει ότι δύο θεοί διαγωνίστηκαν για την πόλη: ο Ποσειδώνας και η Αθηνά. Ο Ποσειδώνας προσέφερε ένα αήττητο άλογο ή ανάλογα με τις εκδοχές μια πηγή αλμυρού νερού, ενώ η Αθηνά προσέφερε μια ελιά, σύμβολο ειρήνης και ευημερίας.

Το πολυτιμότερο αγαθό είναι εκείνο της θεάς της σοφίας και του πολέμου: η Αθηνά γίνεται η προστάτιδα της πόλης. Στην κορυφή της Ακρόπολης υψώνεται ο ναός της, ο Παρθενώνας.

Χτισμένο τον 5ο αιώνα π.Χ. κατόπιν αιτήματος του Περικλή, τότε στρατηγού της πόλης, είναι έργο τριών ταλαντούχων αρχιτεκτόνων: του Φειδία, του Ικτίνου και του Καλλικράτη.
Είναι χτισμένο με πεντελικό μάρμαρο, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη στιβαρότητα και την καθαρότητά του.
Ο ναός έχει μήκος 70 μέτρα και πλάτος πάνω από 30 μέτρα και διακρίνεται από τους τοξωτούς δωρικούς κίονες του. Φιλοξενούσε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς ύψους 12 μέτρων. Ζωφόροι και γλυπτά που αφηγούνταν ιστορίες της πόλης κοσμούσαν τα αετώματα του ναού.
Ο Παρθενώνας κατασκευάστηκε σε λιγότερο από 9 χρόνια, αντικατοπτρίζοντας τόσο τη μοναδική τεχνογνωσία όσο και το απίστευτο αρχιτεκτονικό κατόρθωμα των αρχαίων ελλήνων.

Με την πάροδο των αιώνων, το μνημείο έχει υποστεί πολλές μεταμορφώσεις, έχει στεγάσει μια εκκλησία και μετέπειτα ένα τζαμί.
Ωστόσο, παραμένει το διαχρονικό σύμβολο της γένεσης της δημοκρατίας και το λίκνο των δυτικών πολιτισμών.
Είναι αυτή η διπλή διάσταση, τόσο καλλιτεχνική όσο και ιστορική, που το κάνει ένα αξιοθαύμαστο αλλά και πολυπόθητο μνημείο.

Ας κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο έπος των Μαρμάρων του Παρθενώνα.
Είμαστε στις αρχές του 19ου αιώνα, και η Αθήνα βρίσκεται κάτω από τον ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και οι διανοούμενοι υποστηρίζουν την ελληνική επανάσταση και την επιθυμία της για ελευθερία.
Για να αναφέρουμε μόνο μερικούς καλλιτέχνες : ο Hugo με το ποίημά του Το παιδί (L’enfant) , ο Ντελακρουά και ο πίνακάς του Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου ή ο Λόρδος Βύρων που επέλεξε να πολεμήσει δίπλα στους Έλληνες για την ανεξαρτησία τους, εικονογραφούν αυτό το φιλελληνικό κύμα. 

Σε αυτό το πλαίσιο ο Τόμας Μπρους, πιο γνωστός ως Λόρδος Έλγιν, διπλωμάτης, στρατιώτης και πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη, οργάνωσε μια αποστολή για την αντιγραφή των γλυπτών του Παρθενώνα. Η αρχική ιδέα ήταν να κάνει καλούπια και σκίτσα των μαρμάρων με στόχο να μεταδώσει στους Βρετανούς συμπατριώτες του τον πολιτισμό της αρχαίας αρχιτεκτονικής και να διακοσμήσει το σπίτι του. 

Η αποστολή αποδείχτηκε πιο δαπανηρή και χρονοβόρα από το αναμενόμενο και τα καλούπια λιγότερο επιτυχημένα από τα πραγματικά μάρμαρα. Ο Λόρδος Έλγιν αποφάσισε λοιπόν να αρπάξει τα αυθεντικά μάρμαρα. Οι εργάτες του πριόνισαν κομμάτια αυτού του μοναδικού μνημείου και το κατέστρεψαν ανεπανόρθωτα. Τα κομμάτια αυτά δεν θα μπορέσουν ποτέ να επιστρέψουν στην αρχική τους τοποθεσία. Έτσι, η ζωφόρος του δυτικού αετώματος που αντιπροσωπεύει τον ιδρυτικό μύθο της πόλης, αυτόν της διαμάχης του Ποσειδώνα και της Αθηνάς, χωρίζεται σε δεκάδες κομμάτια. Μια από τις καρυάτιδες του Ερεχθείου αφαιρείται από τη στοά του. Ολόκληρα τμήματα από τις μετόπες του Παρθενώνα, αυτές οι πέτρινες πλάκες σκαλισμένες σε ανάγλυφο, έχουν αποκοπεί.
Ένα μνημείο που είχε καταφέρει να διατηρηθεί και να παραμείνει όρθιο για σχεδόν δύο αιώνες, γνώρισε, σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια, τη μεγαλύτερη εσκεμμένη ζημιά της ιστορίας του. Για τη μεταφορά τους, τα μάρμαρα χωρίστηκαν και πάλι σε μικρότερα κομμάτια γιατί το βάρος τους ήταν πολύ μεγάλο για το ταξίδι με το πλοίο. Στη συνέχεια έπλευσαν από την Ελλάδα στην Αγγλία όπου χρησίμευσαν ως διακοσμητικά στοιχεία στην έπαυλη του Λόρδου Έλγιν. 

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Έλγιν χρεοκόπησε και αναγκάστηκε να πουλήσει τα πολύτιμα κλοπιμαία του. Το Βρετανικό Μουσείο το έμαθε και αποφάσισε να αγοράσει όλα τα γλυπτά που είχαν κλαπεί από την Ελλάδα. Έκτοτε εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο. Σήμερα, υπολογίζουμε ότι περίπου τα μισά γλυπτά που κοσμούσαν τον Παρθενώνα βρίσκονται στην Αγγλία.

Οι ελληνικές διαμαρτυρίες ξεκίνησαν πολύ νωρίς, μόλις “ξεριζώθηκαν” τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Εμβληματικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο συγγραφέας και φιλόσοφος Αδαμάντιος Κοραής και ο Γέωργιος Παπαφλέσσας, πήραν θέση. Ο Παπαφλέσσας, τότε υπουργός Εσωτερικών της επαναστατικής κυβέρνησης, εξέδωσε διάταγμα για τη διατήρηση και διασυλλογή των αρχαίων μνημείων. 

Με ποιο τρόπο όμως θα μπορούσε να οργανωθεί μια επανάσταση και ταυτόχρονα ένας αγώνας για την διάσωση της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς; 

Μετά την Ελληνική Επανάσταση, γύρω στο 1835, ο Όθωνας Α΄, τότε βασιλιάς της Ελλάδας, υπέβαλε αίτημα στην Αγγλία για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα. Η Αγγλία απάντησε ότι μπορούσε να στείλει αντίγραφα, αλλά η Ελλάδα διαβεβαίωσε ότι προτιμούσε τα πρωτότυπα. Το ελληνικό αίτημα δεν θα βρει ανταπόκριση. 

Την δεκαετία του 1980 άρχισαν εκ νέου οι διαβουλεύσεις, με επικεφαλής την τότε υπουργό Πολιτισμού : Μελίνα Μερκούρη. Για την Ελλάδα και την πρέσβειρά της, επρόκειτο ασφαλώς για μια πολιτιστική και ιστορική προτεραιότητα, αλλά κυρίως για μια προτεραιότητα ταυτότητας. 

Θα δηλώσει: "Τα Μάρμαρα είναι η περηφάνια μας, η ταυτότητά μας, είναι ο σύνδεσμός μας με την ελληνική αριστεία. Είναι συνώνυμα με τη δημοκρατία και την ελευθερία. Είναι για εμάς η μεγαλειώδης ελληνική απόδειξη ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ενάρετος. Είναι η πολιτιστική μας κληρονομιά. Είναι η ψυχή μας! [...] Ο κ. David Wilson, ο διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου, μου κάνει συνεχώς την ίδια μονότονη ερώτηση. Γιατί δεν ζητάτε από τη Γαλλία να σας επιστρέψει την Αφροδίτη της Μήλου; [...] Ενώ ξέρει καλά ότι στόχος μας δεν είναι να αδειάζουμε μουσεία. Του επαναλάβαμε ότι η Αφροδίτη της Μήλου είναι ένα μεμονωμένο άγαλμα. Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα είναι μέρος ενός μοναδικού μνημείου.
Το ερώτημα δεν είναι τι δικαίωμα έχει η Ελλάδα στα μάρμαρα, αλλά αντιθέτως τι δικαίωμα έχει η Αγγλία”.

 Έκτοτε, έχουν διεξαχθεί πολλές εκστρατείες και η συζήτηση παραμένει ανοιχτή. Μια από τις τελευταίες καμπάνιες με το σύνθημα "Bring them back" (Φέρτε τα πίσω) παρουσίασε ένα χιουμοριστικό βίντεο που έδειχνε την εξαφάνιση του ρολογιού Big Ben.

Η Αγγλία επικαλείται νόμιμη απόκτηση. Ισχυρίζεται μάλιστα ότι ο Λόρδος  Έλγιν είχε στην κατοχή του ένα φιρμάνι, δηλαδή ένα έγγραφο υπογεγραμμένο από τον Σουλτάνο που τον επέτρεπε να αφαιρέσει τμήματα του Παρθενώνα. Ωστόσο, μέχρι σήμερα δεν υπάρχει καμία απόδειξη της ύπαρξης ενός τέτοιου εγγράφου. Έχει βρεθεί μόνο μια μετάφραση του περίφημου φιρμανίου από τα τουρκικά στα ιταλικά, αλλά το περιεχόμενό του παραμένει ασαφές όσον αφορά την απόσπαση τμημάτων του μνημείου. Αντίθετα, το έγγραφο περιοριζόταν στην πρόσβαση, την αντιγραφή και τη δημιουργία καλουπιών.
Επιπλέον, η Τουρκία αρνήθηκε πρόσφατα ότι εξέδωσε τέτοια άδεια. Από την πλευρά του, ο Λόρδος Έλγιν, ερωτηθείς από τις βρετανικές αρχές, εξήγησε ότι η πρόθυμη εθελοτυφλία του σουλτάνου και οι δωροδοκίες του έδωσαν το πράσινο φως. 

Αλλά ας υποθέσουμε ότι ένα φιρμάνι έχει πράγματι υπογραφεί από τις οθωμανικές αρχές, ποια νομιμότητα θα είχε από την στιγμή που το παραχώρησε ο εισβολέας; 

Κατά τη διάρκεια μιας τηλεοπτικής συζήτησης για το θέμα της επιστροφής των μαρμάρων του Παρθενώνα, ο Άγγλος ηθοποιός και συγγραφέας Stephen Fry εξήγησε: "Είναι σαν κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Ολλανδίας, ο Αμερικανός πρέσβης στο Άμστερνταμ να έκανε συμφωνία με τον ηγέτη των Ναζί για να αποκτήσει τη Νυχτερινή περίπολος του Ρέμπραντ. Πώς να δώσουμε νόμιμη αξία σε αυτή τη συμφωνία και να μην την αμφισβητήσουμε μπροστά στο αίτημα της Ολλανδίας για επιστροφή του έργου;"

Μέχρι πρόσφατα, το Βρετανικό Μουσείο τόνιζε τον ρόλο του στην διατήρηση των κλεμμένων κομματιών, εξηγώντας ότι η Ελλάδα δεν έχει χώρο να τα εκθέσει. Με το νέο Μουσείο της Ακρόπολης, που εγκαινιάστηκε το 2009, αυτό το επιχείρημα δεν ισχύει πλέον. Επιπλέον, τα χάλκινα εργαλεία και οι μεταλλικές βούρτσες που χρησιμοποιήθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα από το Βρετανικό Μουσείο για τον καθαρισμό των γλυπτών, προκάλεσαν σοβαρές ζημιές. Αυτές οι μέθοδοι αντιβαίνουν σε όλους τους κανόνες διατήρησης. Ζημιές έχουν επίσης παρατηρηθεί στη προσπάθεια λεύκανσης των γλυπτών με υπερβολικά επιθετικές τεχνικές.

Ένα άλλο επιχείρημα της Αγγλίας βασίζεται στον ρόλο ενός μουσείου. Εξηγεί ότι το μουσείο πρέπει να αποτελεί ένα “παράθυρο” στον κόσμο, να εκπαιδεύει και να παρέχει γνώσεις για άλλους πολιτισμούς. Ένα μουσείο πρέπει να καλλιεργεί και να διατηρεί μια κοσμοπολίτικη ευαισθησία. Δύο προβληματισμοί προκύπτουν με αυτό το σκεπτικό. Το πρώτο είναι : πώς να αποφασιστεί ποιά μουσεία θα έχουν το προνόμιο και το μονοπώλιο της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς άλλων χωρών;
Ας σημειώσουμε ότι σε αυτήν την περίπτωση η απάντηση συνοψίζεται σε μια παράνομη απαλλοτρίωση και στην κοινοτυπία : “εξυπηρέτηση κατά σειρά προτεραιότητας”. Αν τα μουσεία προσφέρουν ένα άνοιγμα στον κόσμο, μπορούμε να αναρωτηθούμε επίσης γιατί το Βρετανικό Μουσείο αρνείται με τόσο ζήλο να δημιουργήσει αντίγραφα και να επιστρέψει αυτό που δικαιωματικά ανήκει στην Ελλάδα.

Σύμφωνα με τον Άγγλο ιστορικό Tristram Hunt, σε ομιλία του το 2013, η επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στην Ελλάδα θα σήμαινε την απώλεια της καρδιά της έκθεσης του Βρετανικού Μουσείου. Θα έθετε επίσης υπό αμφισβήτηση την παρουσία όλων των ξένων έργων που εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο, είτε είναι ελληνικά είτε ξένα. Τι θα ήταν το Βρετανικό Μουσείο χωρίς ξένα έργα; Θα ήταν το ίδιο επιτυχημένο χωρίς τα πρωτότυπα έργα;
Πάντα σύμφωνα με τον κ.Hunt, η παγκόσμια αναγνώριση των γλυπτών του Παρθενώνα οφείλεται στο Βρετανικό Μουσείο. Άλλωστε για τους Άγγλους αυτά είναι τα Ελγίνεια Μάρμαρα. 

Άλλα μουσεία και οντότητες διαθέτουν τμήματα του Παρθενώνα, όπως το Μουσείο του Λούβρου και το Μουσείο του Παλέρμο. Το Λούβρο δάνεισε το τμήτα του στο Μουσείο της Ακρόπολης για την επέτειο της ελληνικής επανάστασης το 2021, ενώ το Μουσείο του Παλέρμο τα επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα το 2022. Παρά την εξαιρετική αυτή πρωτοβουλία των Ιταλών, η Αγγλία δεν φαίνεται έτοιμη να ακολουθήσει το παράδειγμά της. 

Όπως ο Οδυσσέας ανυπόμονος να επιστρέψει στην Ιθάκη, τα Μάρμαρα του Παρθενώνα ελπίζουν σε μια επιστροφή στα πάτρια εδάφη, μετά από σχεδόν δύο αιώνες εξορίας, όπου τους περιμένει μια θέση στο μουσείο στους πρόποδες της Ακρόπολης.